Bəzi postsovet ölkələrində prezidentlərin taleyi nə sirri-xudadırsa, zülmətə çevrilir. Elçibəyindən Saakaşvilisinə, Qamsaxurdiyasından Atambayevinə qədər… Niyə belədir? Nə üçün keçmiş sovet respublikalarında siyasi dəyişikliklər ağrılı keçir?
Azərbaycan Demokrat Partiyasının sədri Sərdar Cəlaloğlu “Yeni Müsavat”a bu mövzuda müsahibəsində olduqca maraqlı məqamlara toxunub: “Bilirsiniz, bu proseslər keçid dövrünün xarakteri ilə bağlıdır. 300 illik imperiyadan azadlığa keçid mürəkkəb olur. Çünki bu aralıqda cəmiyyətin bir hissəsi keçmişin xiffətini çəkir, bir qisim bu günlə yaşayır, az qrup gələcəyi düşünür. Məsələn, Elçibəyi niyə yıxdılar? Çünki həmin dövrdə xalqın dünyagörüşü ilə Elçibəyin idarəetməsi ziddiyyət təşkil edirdi. Xruşşov, Brejnev kimi rəhbərlər görmüş xalqın ictimai şüuru Elçibəyi qəbul edə bilmirdi. Onlara görə gərək başçı asa, kəsə, xalqla görüşməyə…Ona görə xalqın gözləntiləri ilə iqtidarın idarəetməsi üst-üstə düşməmişdi.
O halda ya tədricən mərhələli siyasət yürütməlisən, ya da xalqın şüurunu dəyişməlisən. Qamsaxurdiya, Atambayev kimi liderlərin faciəsi ictimai şüurun hazırlıqlı olmaması ilə bağlıdır. Bir neçə il qabaq Azərbaycanda bəzi müxalifət liderləri “ərəb baharı”nın bizə sıçrayacağını bəyan edirdilər. Amerikalı bir diplomatla görüşəndə demişdi ki, diktaturadan demokratiyaya birbaşa keçid alınmır. Ona görə Fukuyama Amerika haqda yazırdı ki, bir dönəm sonra köhnələr yenilənməlidir. Çünki keçid hakimiyyətləri olmayanda kataklizmlər qaçılmazdır. Bakıda “Gənclik” metrosu tərəfdə “milyonçular məhəlləsi”nə gedin, milyonluq evlər tikilib, amma yol pis gündədir. Çünki yol ictimai istifadədir. Onun şüuru yoxdur ki, evindən çölü fikirləşsin. Avropada isə evin içi tör-töküntü ola bilər, amma küçələr abad, gül-çiçəkdir. Bax bayaq dediyimiz şüur məsələsidir, bizim mentalitetimizdir, Azərbaycanda ictimai maraq yoxdur. Etiraf etməliyik ki, xalqın durumu ilə iqtidar ovqatı eynidir. Elçibəy fərqliydi deyə devrildi.
– Yəni Elçibəyin iqtidardan gedişi həm də buna görə oldu?
– Xalq Cəbhəsinin səhvi Vəzirovla koalisiya yaratmamaq oldu. Sən iqtidarının uzunömürlü olmasını istəyirdinsə, həm Mütəllibov, həm Vəzirov, həm də Heydər Əliyevlə koalisiya qurmalıydın. Mən bəzi liderlərə həmişə deyirdim ki, biz elə etməliyik fors-major vəziyyət yarananda iqtidarla bir araya gəlməyi bacaraq. Əgər müxalifət iqtidarla koalisiyaya hazır olacaqsa, ritorikanı dəyişməlidir. Mən hər zaman deyirəm ki, iqtidarı sıradan çıxarmaq, tam məhv etmək yox, onunla əməkdaşlıq etmək lazımdır. Zaman-zaman bu əməkdaşlıqlar da olub. İqtidar Əli Kərimli ilə gizli əməkdaşlıq edib. Mən indi əməkdaşlıq etmək təklifini səsləndirəndə, satqın çıxarırlar, hakimiyyətə işləməkdə ittiham edirlər. 2005-ci ilin parlament seçkiləri vaxtıydı. Hökumət müxalifətə 30 mandat verirdi. Ancaq bizim dostlar 75 mandat tələb edirdilər. Konkret olaraq, Əli Kərimli 30 mandatla razılaşmırdı. O dövrdə biz Rino Harnişlə (ABŞ-ın o illərdə Bakıdakı səfiri – E.S.) görüşmüşdük. İqbal Ağazadə, Arif Hacılı və mən idim. Harniş dedi ki, niyə bu təklifi qəbul etmirsiniz, yaxşı təklifdir, gedin seçkiyə, 30 mandatı udun, sonra mübarizənizi davam etdirin. Sözümün canı budur ki, iqtidar həmişə təşəbbüskar olub, müxalifət bu əməkdaşlıqları pozub. Yəni siyasi reformasiyaya keçid olmalıdır. Konsensus olmayan cəmiyyətdə əməkdaşlıq mümkün deyil. Səni xain çıxarırlar. Qırğızıstanda Atambayev müxalifətdir, hakimiyyətə gələn onun adamı olub. Görün onların əlaqələri nə şəkildə pozulub ki, Atambayevi tutdurdu. Ümumiyyətlə, keçmiş SSRİ məkanında demokratikləşmə prosesi düzgün getmir, yerli demokratikləşmə barədə əsərlər yazılmır. Bu gün iqtidardan çox müxalifətdən, cəmiyyətdən qaynaqlanan problemlər var. Bunları yazmaq, demək lazımdır.
Lenin, Engels manifest hazırlamışdı. Orada kommunizmin üç tərkib hissəsini sosialist ədəbiyyatı adlandırmışdı. Sosial ədəbiyyat olmadan sosial inqilab olmaz. Biz Şah İsmayıl Xətaidən, Nadir Şahdan, Şah Təhmasibdən dərs götürməliyik. Onların idarə etməsi İsa Qəmbərə, Əli Kərimliyə, Sərdar Cəlaloğluna istinad nöqtəsi olmalıdır. Amma o istinadı ayağımızın altından çəkirlər.
– Sizcə, gürcülər də Saakaşvilinin qədrini bilmədilər?
– Eyni problemdir. Müstəqil olandan sonra şüur formaları dəyişmədi. Azərbaycanda deputatların, ziyalıların çıxışlarına baxın. Biz hardasa 14-16-cı əsrlərdə yaşayan azərbaycanlı ilə eyni düşünürük. Çünki şüurumuz tayfa şüurudur. Tayfa fiziki qohumluq anlamı daşımır, bir neçə adamın yığışması, öz maraqlarına uyğun idarə etməsindən gedir. Cəmiyyətdə tayfa şüurudur…
– Keçmiş sovet ölkələrində demokratikləşmənin düzgün getmədiyini vurğuladınız, sizcə, proses uzun çəkəcək?
– Misal üçün, Polşada 5 ildə dəyişməyə məcbur elədilər. Əvvəlcə vəziyyət acınacaqlı idi, insanlar çörək tapmırdı. Lakin fundamental dəyişikliklər oldu, Polşa inkişaf elədi, Avropa dövlətinə çevrildi, iş yerləri açıldı. Azərbaycanda isə keçid dövrü uzandı. İlk növbədə dövlət məqsədyönlü siyasət aparmalıdır.
Amma gecə-gündüz meyxana gedir. Bir dəfə Qacardan, Xətaidən müzakirə açmırlar. Danışanda da onların əleyhinə danışırlar. Türklər bütün sultanlar haqda flmlər çəkib. Biz bir Fətəli xan, bir Cavad xan filmləri çəkmişik. Sonuncu da qadağan olunub. Sovet vaxtı Xətai haqda çox zəif bir film ekranlaşdırılıb. Nə Səttarxan, nə Nadir Şah haqda filmlər çəkirik. Xalq öz tarixindən xəbərsizdir. Xətainin dövlət idarəçiliyi, rüşvətlə bağlı mövqeyi haqda danışmaq əvəzinə deyirlər ki, niyə şiə namazı qılırdı. Əşi, lap Allahsız idi. Biz dini tarixi yox, dövlət tariximizi araşdırırıq.
